Papiermolen De Herder te Zaandijk. De windbrief werd gegeven in november 1689. In maart 1750 werd hij, na blikseminslag, door brand verwoest, waarna herbouw volgde. Hij heeft gestaan nabij en ten westen van de tegenwoordige spoorlijn, aan en ten zuiden van de Watermolensloot, en werd in 1842 afgebroken, om volgens vermelding op onbekende plaats als korenmolen te worden herbouwd.
[BRON ZAANWIKI]
De witpapiermolen de Herder werd gebouwd in 1689. Hij was de eerste uit de ‘herdersfamilie’, later volgden nog “de Herderin” en “het Herderskind”, ook witpapiermolens. De windbrief voor de molen werd op 3 november 1689 uitgereikt aan Jan Jacobsz. en Gerrit Jacobsz.. Zij zouden jaarlijks 4 carolus gulden aan windgeld moeten afdragen. Op 12 december van dat jaar kwamen de gaande houders van de Herder bij notaris Oosterhooren om de oprichtingsakte van hun bedrijf (de rederij) te ondertekenen. Een gedeelte van deze acte luidde als volgt:”Alsoo bij de ondergenoemde persoonen voorgenomen en vastgestelt is tot Zaandijck neffens en bewesten de watermolen (het Leven) in den gebieden van Westzanen op te regten en te bouwen een molen met desselffs huijsingh schuiren watersuyveringh en verder appendentien van dien om wit papier mede te maecken en vermits dat werck van vrij belangh en nasleep sullen wesen, nodig en dienstigh wert gedagt om die societeijt en gemeenschap soo veel mogelijck is in goeden loffelijcken stant te beginnen en oock zoo te continueeren ook om voor te komen alle verschillen en misverstanden de welke tusschen de reeders ende eijgenaars vandien mogte komen te onstaan, dat eenige conditien werden vast en in geschrifte gestelt, waar naar een ider dienaangaande sigh hebben te reguleeren”. Als directeur of gaande houder werd de Wormerveerder Jan Jacobsz. Donker aangesteld, hij bezat samen met zijn broer iets meer dan een kwart in het bedrijf. Het gaat de rederij schijnbaar voor de wind, want in 1694 werd een tweede molen opgericht, die de naam “het Herderskind” kreeg.
In 1696 werd de rederij gesplitst in twee aparte firma’s. Jan Jacobsz. Donker ging verder met “het Herderskind”, de Herder kwam vanaf toen op naam van Mighiel Jacobsz. Volger te staan. In de daarop volgende jaren worden er geregeld nieuwe directeuren benoemd, ook de aandelen van de molen worden zeer versnipperd door vererving en de handel met deze parten.
In 1734 werd Jan de Groot de nieuwe directeur van de firma, hij kreeg hiervoor jaarlijks een vergoeding van Fl.600,- en twee ankers wijn.
Op 17 oktober 1744 verwierf de firma Dirk Blauw en Comp. uit Wormerveer een 43½/64 part in de Herder, vanaf toen was de molen dus grotendeels in handen van deze grote Wormerveerder onderneming. De firma Dirk Blauw en Compagnon, begint in het jaar 1724, wanneer Dirk Blauw directeur werd van de papiermolen “de Oude Blauw”, de zaken gaan schijnbaar goed, want in 1727 bouwde hij een compleet nieuwe molen die de naam “de Rijzende Zon” droeg. In 1744 verwierf hij dan een belangrijk aandeel in de Herder.
Op 10 maart 1750 werd de Herder tijdens een zware onweersbui door blikseminslag getroffen, waarna de molen grotendeels afbrandde. De molen werd herbouwd en al in augustus 1750 draaide de tweede Herder. Na de herbouw van de Herder kwam de zoon van Dirk Blauw, Cornelis Dirksz. Blauw, ook in de leiding van de firma. In 1762 kwam ook Blauw’s schoonzoon, Pieter Briel, als compagnon binnen de firma. In 1768 worden de zaken weer uitgebreid wanneer Dirk Blauw, voor Fl.15700,-, de nabijgelegen witpapiermolen “de Herderin” koopt.
In 1781 laat Blauw nog een nieuwe papiermolen in Wormerveer bouwen, deze kreeg de naam “de IJver”. Hij zal de molen echter niet lang zien werken, want op 19 juni 1782 overleed Dirk Blauw op 81 jarige leeftijd. Zijn grote bezit werd verdeeld onder zijn dochter en kleindochters. Zij zetten het bedrijf voort onder de firmanaam Dirk & Cornelis Blauw, later werd er ook wel over de firma Blauw en Briel gesproken. In het begin van de negentiende eeuw komt de grote terugslag voor de Zaanse papierindustrie. In de jaren twintig van die eeuw maakt de firma Blauw en Briel zeer grote verliezen.
Op 28 februari 1822 werd de firma Blauw opgesplitst in twee aparte firma’s. De firma Erven Dirk Blauw ging verder met de drie Wormerveerder papiermolens. De firma Blauw en Briel kreeg de Herder en “de Herderin” onder haar beheer. De firma Blauw en Briel zal de zware tijd in tegenstelling tot de firma Erven Dirk Blauw, niet meer te boven komen.
In 1830 moest men “de Herderin” verkopen, de molen werd kort daarna gesloopt. Het einde voor de firma komt in 1838, wanneer zij wordt geliquideerd. De Herder werd verkocht aan de firma C. & J. Honig Breet uit Zaandijk. Zij houden de molen slechts enkele jaren in bedrijf. In 1842 komt de molen tot stilstand en wordt hij afgebroken. Het is vrijwel zeker dat het achtkant van de molen na de afbraak weer werd opgericht in Nijkerk, om daar dienst te gaan doen als meelmolen.
De Herder is in zijn lange bestaan meerder malen in aanraking geweest met vuur. Behalve dat de molen in 1750 totaal verbrandde, raakte hij op 12 maart 1782 zijn petmolen door brand kwijt en op 17 mei van dat jaar sloeg de bliksem in, maar bleef de schade beperkt. In oktober 1829 was er een begin van brand in de voddenschuur van de molen.
Bronnen:
“De Papiermolens in Noord Holland” H.Voorn 1960 blz. 382-388/ 409-419
“Dat goede oude Zaandijk” G.Oosterbaan 1971 blz. 99/ 112-113
“Duizend Zaanse Molens” P.Boorsma 1968 blz.1167
“de Zaende” 5e jaargang 1950 blz. 167-182
informatie F.Rol
Beknopt overzicht
1689
Jan Jacobsz. en Gerrit Jacobsz. Doncker krijgen de windbrief om witpapier te maken. Bij de oprichting waren 7 partijen betrokken, o.a. Cornelis Adriaansz. Van der Ley en Claas Arisz, Kaaskooper. Jan Jacobsz Doncker werd gaandehouder. Deze rederij bouwde in 1693 ook de Papiermolen Het Herderskind.
1696
De rederij werd opgesplitst. Jan Jacobsz Donker ging door met Het Herderskind en overige leden van de rederij gingen door met De Herder met Mighiel Jacobsz. Volger als gaandehouder.
1744
Tot 1744 was het eigendom van de molen De Herder zeer verdeeld. Door verdeling bij erfenissen ontstond een groot aantal kleine partenhouders en met verschillende gaandehouders.
Op 17 oktober 1744 droeg een aantal reders, waaronder Van der Ley en de Honigs en de erven Louwe en Visser, een groot belang in de molen over aan Dirk Blauw en Comp te Wormerveer.
1750
Na blikseminslag verbrandde de molen en werd herbouwd. De Herder werd onderdeel van de firma Blauw en Briel.
1838
De firma Blauw en Briel werd geliquideerd en de molen werd verkocht aan de firma C & J Honig Breet te Zaandijk die het bedrijf maar korte tijd heeft voortgezet.
1841
Cornelis Avis Dingemans koopt de molen voor hfl. 7187,90 voor afbraak.
In 1842 wordt de molen gesloopt en in Nijkerk weer opgebouwd als korenmolen met de naam De Oostermolen. Deze molen is in 1920 door brand verwoest.
De molen De Herder heeft 152 jaar papier geproduceerd.
Herder-familie als papiermakers:
De Herder – 1689-1841 – verplaatst naar Nijkerk en 1920 verbrand
De Herderin – 1690-1836 – verplaatst naar Leeuwarden/Minnertsga en 1947 gesloopt
Het Herderskind – 1693-1856 – verbouwd tot Houtzager en 1928 verbrand
MOLENKAART