[bron: C. Veenis]
De papierenzakken-industrie kent in Nederland van oudsher twee centra, namelijk het gebied rond Apeldoorn-Eerbeek en de Zaanstreek.
Op de Veluwe ontstonden reeds in de 18e eeuw veel papierindustrieën, vooral van wege het voor de papierfabricage benodigde zeer zuivere water in de Veluwse beken. Daarna kwamen als vanzelf de van de papierindustrie afgeleide bedrijven, zoals de cartonnage-industrie en ook de papierenzakken-industrie. Ook in de Zaanstreek werd reeds vroeg veel papier geproduceerd. Bekende molens uit die tijd waren o.a. ‘De Eendragt’, bakermat van het latere Van Gelder concern, ‘De Veldkat’, ‘Het Fortuin’, ‘De Witte Veer’ en de enige nu nog werkende papiermolen in de wereld ‘De Schoolmeester’.
De eerste papierenzakken-fabrieken ontstonden halverwege de vorige eeuw en hier zullen vele bekende Zaanse ‘namen’ bij betrokken zijn geweest. De fabricage van zakken was aanvankelijk handwerk. Van papieren vellen, die later bedrukt werden, werden met de hand puntzakken geplakt, die vooral werden gebruikt voor het verpakken van meel, suiker en vermicelli. Later kwamen de zogenaamde rechte zakken op de markt.
Vooral vrouwen en kinderen werden voor het plakwerk gebruikt.
Rond de eeuwwisseling kwamen de eerste zakkenmachines van Duits fabrikaat op de markt en plaatsten veel bedrijven de aanduiding ‘Machinale winkelzakkenfabriek’ voor hun firmanaam. Door een flinke overcapaciteit heeft de branche een moeizaam bestaan geleid, reden waarom diverse bedrijven in de loop van de jaren zijn verdwenen of hun activiteiten hebben verlegd naar andere verpakkingsprodukten. De nu volgende geschiedschrijving van verschillende Zaanse bedrijven zal dit aantonen.
Gebroeders De Jong
In 1692 begon het bekende Zaanse ondernemersgeslacht De Jong met de productie van papier in de molen ‘De Schoolmeester’ te Westzaan. Latere generaties begonnen met de fabricage van papieren zakken. Belangrijke afnemers waren de inkoopcombinaties van kruideniers, zoals Spar en Sperwer. In 1965 werd het bedrijf door de toenmalige eigenaar Gerbrand de Jong verkocht aan het papierconcern Van Gelder Zonen, waarna het beginjaren ’70 werd geliquideerd.
Papierenzakkenfabriek Klaas Schenk
In 1823 begon de 14-jarige Klaas Schenk met het plakken van papieren zakken. Het bedrijf breidde zich snel uit, vooral onder leiding van de zonen Klaas, Johannes en Floris. In 1879 werd te Apeldoorn de papierfabriek ‘De Halve Maan’ gekocht voor produktie van papier voor winkelzakken. In de na-oorlogse jaren was de fabriek met 100 man personeel een van de grootste producenten van papieren zakken in het land. Rond 1975 kwam het bedrijf in moeilijkheden en werd surseance van betaling aangevraagd. Een jaar later volgde sluiting.
Papierindustrie Adriaan Dekker
P. Dekker Jzn begon in 1850 in Wormerveer met de produktie van papieren zakken. Het bedrijf groeide flink en telde in de jaren dertig ongeveer 50 werknemers. Na een staking werd de onderneming in 1938 geliquideerd, maar een jaar later door Adriaan Dekker Pzn heropgericht. Na de oorlog specialiseerde men zich in de produktie van bedrukte rollen en vellen en paraffinepapier. Zakken werden niet meer gemaakt.
Eind jaren ’60 werd het bedrijf verkocht aan Firgos, maar in 1981 door A.W. Dekker weer teruggekocht. Inmiddels was men verhuisd naar Wormer. In 1992 werd Atco b.v. te Elburg de nieuwe eigenaar. In 1993 werd door overname van Papierindustrie Jaring te Amsterdam de produktie van papieren zakken weer ter hand genomen.
Keijzer Papier
In 1854 door P. Haan te Zaandijk opgericht als Zakkenfabriek Haan. Men fabriceerde vooral papieren zakken voor kruideniers en later ook verpakkingen voor bloembollen. Beginjaren ’70 werd het bedrijf overgenomen door de fabriekschef Keijzer en verplaatst naar het industrieterrein te Wormerveer. Naast de produktie van papieren zakken heeft men zich toegelegd op het vervaardigen van cadeau-papier.
Papierwarenfabriek Jan Bakker Czn.
In 1874 werd de molen ‘De Veldkat‘ overgenomen door Jan Bakker Corneliszoon. Naast het vervaardigen van grauw papier werd gestart met de handel in vermicelli, macaroni en griesmeel. Om deze produkten te kunnen verpakken werd in de loop van de periode tussen 1874 en 1915 een aanvang genomen met het plakken van papieren zakken. In 1930 werd het bedrijf overgenomen door Van Zaane. De zaken gingen niet goed en men kreeg financiële steun van Molenaar’s Kindermeelfabrieken. In 1956 werd het bedrijf, er werkten toen nog drie man, overgenomen door W. Veenis, die toen net uit Molenaar Papier was getreden. Er werd een nieuw bedrijfspand gebouwd aan de Nauernasche Vaartdijk, waarna de omzet snel toenam. Het bedrijf werd in 1881 als de Zaanlandsche Stoomdrukkerij opgericht door Evert Nicolaas Smit en was vooral bekend door de uitgave van de ‘Nieuwe Zaansche Courant’; later werd dat ‘De Zaanlander’. Naast de vervaardiging van de krant ontwikkelde zich een afdeling verpakkingen met als specialisatie de produktie van zgn. blokbodemzakken voor het verpakken van koffie en thee.
Molenaar Verpakkingen
Opgericht in 1888 aan het Weiver te Westzaan, alwaar Jelle Molenaar begon met het handplakken van puntzakken van grijs papier. Deze zakken werden ook per 50 stuks met een touwtje geregen en bij de kruideniers boven de toonbank gehangen.
In 1910 haalde Jelle zijn zoon Gé en zijn schoonzoon Cornelis Veenis in de zaak. Het bedrijf groeide voorspoedig. In 1940 werd de zoon van Cornelis, Wouter Veenis, directeur en in 1948 Jan Jelle Molenaar. Tussen de neven boterde het niet goed, zodat in 1956 werd besloten de zaak te splitsen. Wouter Veenis trad uit en nam het papierwarenbedrijf Jan Bakker Czn over. Jan Jelle Molenaar ging alleen verder en na zijn overlijden werden de aandelen overgenomen door J.S. Hoorn. Het bedrijf heeft zich vooral toegelegd op verpakkingen voor bakkerijen.
Haza Papier
In 1895 startte A. Haan te Zaandijk met de produktie van papieren zakken voor o.a. zout, suiker, soda en fruit. Tijdens de oorlog werd schuurpapier vervaardigd en na de oorlog begon men met de produktie van feestartikelen en werd de papierenzakkenfabricage beëindigd.
In 1979 werd Haza overgenomen door Van Cooth’s Papiergroothandel.
Bolding verpakkingen
Producent van verpakkingen voor levensmiddelen te Zaandam. Het bedrijf werd opgericht door Daan Bolding in 1898 onder de naam ‘Firma Wed. W. Bolding’ met als aanduiding ‘Handelsdrukkerij en Papierhandel’. Er werd vooral geproduceerd voor de eigen bakkerij aan de Westzijde. Later ging men over op de produktie van vooral boter- en margarinewikkels. Inmiddels was het bedrijf gevestigd aan de Provincialeweg te Zaandam. Nu is men vooral gespecialiseerd in verpakkingen van aluminium en kunststoffen voor de levensmiddelenindustrie.
Hellema Verpakkingsindustrie
Producent van verpakkingsmateriaal voor met name de levensmiddelenindustrie te Zaandam. Het bedrijf werd omstreeks 1905 opgericht door Wieger Hellema, die voordien banketbakker was en voor zijn eigen bakkerij verpakkingen ging maken. Later werd het bedrijf voortgezet door de twee zonen J.C. Hellema en J.D.A. Hellema en werden er veel zakken gefabriceerd voor de Zaanse beschuitfabrieken, zoals Hille en Verkade. In de jaren ’50 werd gestopt met de produktie van zakken en heeft men zich gespecialiseerd in hoogwaardig verpakkingsmateriaal. Het bedrijf wordt nu geleid door een achterkleinzoon van de oprichter, H.G.W. van Aardenne.
Papierwarenfabriek Ten Wolde
In 1915 startte Ten Wolde in Zaandam de fabrikage van bedrukte en onbedrukte papieren zakken. In de jaren vijftig verhuisde het bedrijf van de Oostzijde naar de Westzijde, waar nu Op den Velde is gevestigd. Circa tien jaar later verplaatste de toenmalige eigenaar AJ. ten Wolde het bedrijf naar de Achtersluispolder. Later werd de onderneming overgenomen door J. v.d. Beek en in 1992 geliquideerd.
Met de komst gedurende de laatste jaren van twee nieuwe bedrijven, n.1. Mans Papier en Jongpack Verpakkingen, houden zich nu nog zeven bedrijven bezig met de fabricage van papieren zakken. Tezamen geven zij werk aan circa 80 personen.
[Literatuur: Encyclopedie van de Zaanstreek, L.A. Ankum e.a. (red.).]